Brazilië: Zaak tegen coupplegers kan einde maken aan decennia van straffeloosheid

De arrestatie van een viersterrengeneraal in Brazilië afgelopen weekend laat zien dat rechtbanken klaar zijn om hard te spelen tegen degenen die ervan worden beschuldigd gewelddadig de verkiezingsuitslag te willen vernietigen, waarmee gebroken wordt met de straffeloosheid die bijna een eeuw aan militaire staatsgrepen overschaduwde.

De voormalige Braziliaanse minister van Defensie Walter Braga Netto werd zaterdag gearresteerd omdat hij zich naar verluidt bemoeide met het onderzoek naar een staatsgreep die was georganiseerd met voormalig president Jair Bolsonaro, zijn running mate in de verkiezingen van 2022.

Vorige maand beschuldigde de federale politie hen en meer dan twee dozijn actieve en gepensioneerde militaire officieren ervan deel te nemen aan het complot, waaronder een plan om president Luiz Inacio Lula da Silva te vermoorden voordat hij zijn ambt kon aanvaarden.

Advocaten van Bolsonaro en Braga Netto ontkennen dat hun clienten deelnamen aan de vermeende samenzwering of er baat bij zouden hebben gehad.

De preventieve arrestatie en het politierapport gericht op militaire top suggereren dat ze mogelijk niet in aanmerking komen voor de traditionele amnestie voor leden van de Braziliaanse strijdkrachten die de 20e eeuw markeerden met hun politieke interventies.

Het kan ook een test zijn voor Lula's gespannen relatie met het Braziliaanse leger.

Vóór Braga Netto noemden militaire historici slechts twee van zulke hooggeplaatste generaals die in de jaren 20 en 60 werden gearresteerd wegens bemoeienis met de presidentiële opvolging.

In tegenstelling tot Argentinië en Chili, waar strijdkrachten ook gekozen regeringen ten val brachten om bloedige dictaturen te installeren tijdens de Koude Oorlog, heeft Brazilië de leiders van zijn militaire regime nooit gestraft van 1964 tot 1985.

Vanwege een wet uit 1979 die de misdaden van de militaire regering gratie verleende, hebben Braziliaanse rechtbanken het openbare bewijs dat de dictatuur duizenden mensen heeft gemarteld en honderden heeft gedood, zo blijkt uit een overheidsrapport uit 2014, vrijwel genegeerd.

"Omdat er geen straf was, omdat die geschiedenis niet werd verteld, leeft het – als een slangenei," zei Eliana Pintor (62), een van de honderden demonstranten die zich dinsdag in de regen in Sao Paulo verzamelden om te eisen dat Bolsonaro en zijn vermeende medeplichtigen voor de rechter zouden worden gebracht.

De procureur-generaal van Brazilië zal naar verwachting volgend jaar beslissen of er aanklachten worden ingediend tegen Bolsonaro en zijn medewerkers, die alle wangedrag ontkennen en het onderzoek juridisch verdacht en politiek gemotiveerd noemen.

Bolsonaro's bondgenoten in het Congres dringen aan op een wetsvoorstel om amnestie te verlenen aan de voormalige president en zijn aanhangers die juridisch gevaar lopen voor het vernielen van overheidsgebouwen in Brasilia in januari 2023 tijdens een protest waarin werd opgeroepen tot het vernietigen van de verkiezingsuitslag door het leger.

Hoewel dat wetsvoorstel momenteel te maken heeft met politieke en juridische obstakels, kan het jaren duren voordat het vaak trage rechtssysteem van Brazilië Bolsonaro en andere doelwitten van het vorige maand afgeronde federale politieonderzoek uiteindelijk kan straffen.

Uit een enquête die vrijdag werd vrijgegeven, bleek dat 51% van de Brazilianen gelooft dat Bolsonaro en militaire officieren een staatsgreep hebben geprobeerd om Lula's presidentschap te blokkeren. Maar de Genial/Quaest-peiling vond dat 38% het daar niet mee eens was, wat de diepe politieke verdeeldheid onderstreept die uiteindelijk de vervolging zou kunnen dwarsbomen.

Maar zelfs het vooruitzicht van vermeende staatsgreepberamende generaals die terechtstaan, zou een breuk zijn met het precedent in Brazilië.

"Het is een geweldige nieuwigheid en een grote uitdaging voor het Braziliaanse rechtssysteem", aldus Paulo Abrao, directeur van het Washington Brazil Office, een progressieve denktank die zich bezighoudt met verantwoording voor misdaden tijdens de dictatuur.

Abrao zei dat pogingen om hoge militaire officieren in Brazilië te vervolgen al lang op weerstand stuiten van mensen die bang zijn dat zo'n stap "de democratie zou destabiliseren".

Relaties op de proef
Voor Lula, die in de jaren 70 de politiek inging als vakbondsleider die stakingen organiseerde tegen de militaire regering en tot wiens bondgenoten voormalige leden van het gewapende verzet tegen dat regime behoren, zou een proces zijn delicate relatie met het leger op de proef kunnen stellen.

Defensieminister Jose Mucio benadrukte in een verklaring aan Reuters dat het bewijsmateriaal dat door de federale politie werd gepresenteerd, wijst op handelingen van individuen, niet op de instelling van de strijdkrachten.

Die mening wordt breed gedeeld in het leger, aldus drie hoge officieren, die anoniem wilden blijven.

Toch hebben materiële belangen, afgezien van ideologie, de relaties tussen het leger en Lula's regering zwaar op de proef gesteld.

In de regering van Bolsonaro hadden militaire officieren machtsposities die sinds het einde van de dictatuur niet meer zijn gezien. Duizenden namen goedbetaalde banen aan bij de federale overheid en verschillende dienden als ministers in Bolsonaro's kabinet.

Carlos Fico, een militair historicus aan de Federale Universiteit van Rio de Janeiro, zei dat de vermeende couppoging mogelijk "minder gemotiveerd was door ideologie en doctrine dan door een verlangen om een ​​reeks voordelen te behouden, zoals overheidsbanen en de speciale pensioenvoorwaarden die het leger in Brazilië heeft."

Bolsonaro zelf verscheen eind jaren 80 op het publieke toneel, kort na het einde van de militaire regering van Brazilië, als een legerkapitein die hogere lonen eiste voor soldaten en zijn macht opbouwde door op te komen voor de belangen van de militairen.

Die voordelen staan ​​nu onder druk omdat Lula's regering op zoek is naar manieren om de overheidslonen en pensioenen te verlagen, waaronder een voorstel om de minimumleeftijd voor pensioen voor militaire officieren te verhogen naar 55.

Twee mensen die bij de besprekingen betrokken waren, zeiden dat het verzet van de strijdkrachten zwaarder weegt dan in andere delen van de federale overheid die te maken hebben met voorgestelde bezuinigingen.

Politieke gevolgen zijn echter secundair voor de vele Brazilianen die het grootste deel van hun leven hebben gewacht tot soldaten verantwoordelijk werden gesteld voor hun misdaden.

Victoria Grabois, een 81-jarige mensenrechtenactiviste, verloor haar man, vader en broer in 1973 vanwege hun verzet tegen de dictatuur. Haar pogingen om hun moordenaars voor de rechter te brengen, zijn vruchteloos geweest.
"Niemand heeft ooit terechtgestaan", zei ze.

Hoewel de agenten die vorige maand werden beschuldigd van een complot om de verkiezingen van 2022 ongedaan te maken, niets te maken hadden met de misdaden tegen haar familie, zei Grabois dat ze bemoedigd wordt door het vooruitzicht van verantwoording. "Misschien zal dit een einde maken aan de couppogingen van het leger", zei ze.