‘Mijn grootmoeder is in slavernij geboren, mijn moeder is een volksvrouw met een hoofddoek en ik ben een buitenechtelijk kind’, zei Essed (1919-1988) ooit aan een journalist. Daarmee doelde hij op de onwaarschijnlijkheid dat iemand uit de Creoolse onderklasse zich zou opwerken tot de grootste visionair die Suriname ooit heeft voortgebracht.
In de uitgebreide en veelomvattende biografie Frank Essed. De Mobilisatie van het Eigene. Biografie van een Surinaamse Visionair maakt de journalist Roy Khemradj duidelijk dat Essed een bijzondere man was die in een bijzondere tijd leefde.  
Eerder schreef Khemradj biografieën van VHP-leider Jagernath Lachmon, accountant Ram Hiralal en psychiater Otmar Buyne. Het eerste contact met Eva Essed-Fruin, de weduwe van Frank Essed, dateert van 2017. Bij het gesprek is Kenneth Goedhart aanwezig, Frank Esseds zoon die in 1979 op 13-jarige leeftijd bij zijn vader gaat wonen. Eva Essed-Fruin maakt de publicatie niet meer mee; zij overlijdt op 22 december 2023 op 94-jarige leeftijd. De biograaf heeft gebruik gemaakt van een groot aantal bronnen, zoals het persoonlijk archief van de Esseds, krantenarchieven, literatuur, publicaties van Esseds hand, én persoonlijke gesprekken met personen die hebben samengewerkt met Essed. Khemradj tekende verhalen op die nog niet eerder zijn beschreven zoals over Operatie Sprinkhaan en het ontstaan van de VHP-PNP-regering. De goedgeschreven biografie kan ook gelezen worden als een introductie in de geschiedenis van Suriname van de vorige eeuw.

Jeugd en Opleiding
Franklin Edgar Essed wordt geboren op 21 april 1919 te Paramaribo. Zijn moeder is Cornelia Catharina Werners. Op 17-jarige leeftijd  verruilt zij de Coroniaanse plantage Leasowes voor Paramaribo, waar zij de kost verdient als hulp in de huishouding bij EBG-families. Zij raakt zwanger van politie-inspecteur Fredrik Samuel Essed. Van een bestendige relatie is geen sprake. Op 18-jarige leeftijd erkent de vader zijn zoon die vanaf nu Essed heet.

Na de tweejarige mulo, waar zijn wiskunde talent opvalt,  kiest Frank voor de opleiding tot landmeter. Tot dan toe wordt dit beroep gedomineerd door Joden en lichtgekleurde mulatten. Essed is de eerste donkere Creool op de opleiding, waar discriminatie van Creoolse en Hindostaanse Surinamers doodnormaal is. In 1940 slaagt hij als jongste landmeter ooit. In 1943 trouwt hij met Mathilde Echteld. Eind 1949 vertrekt hij met zijn vrouw naar Nederland om bosbouw te studeren aan de Landbouw Hogeschool Wageningen.

1951 wordt dochter Astrid geboren. In datzelfde jaar leert hij in Amsterdam Eva Fruin, student Nederlandse Taal- en Letterkunde aan de Gemeente Universiteit, kennen. Frank en Mathilde gaan later uit elkaar. In 1955 behaalt Essed cum laude het ingenieursdiploma Bosmeetkunde. In 1957 promoveert hij cum laude op een door hem zelf ontwikkelde rekenmethode om bossen te inventariseren. Een week na de promotie, eind mei 1957, vertrekt dr.ir. Franklin Essed met partner Eva naar Suriname.   

Minister van Opbouw
Essed treft een Suriname aan dat in beweging is. Voor de NPS staat hij op de kandidatenlijst voor verkiezing van 1958. De NPS, VHP en PSV vormen een regering onder leiding van minister-president Emanuels. Essed wordt minister van het door hem zelf bedachte Ministerie van Opbouw, Jules Sedney wordt minister van Financiën. Essed gaat voortvarend te werk als minister. Hij brengt overheidsdiensten die te maken hebben met de ontwikkeling van Suriname onder bij  zijn ministerie.
 
Bijzonder is de Operatie Sprinkhaan (1958-1962), oftewel Operation Grasshopper. Er worden zeven airstrips verspreid in het binnenland aangelegd voor inventarisatie van de natuurlijke hulpbronnen en het hydrologisch potentieel van de rivieren. De ontdekking van bauxiet in het Bakhuisgebergte alsook het waterkrachtpotentieel van de Kabalebo rivier is een direct gevolg van deze strategie.

Planbureau
Na de verkiezing van 1963 wordt Essed directeur van het Planbureau. Hij heeft nu de gelegenheid om zijn visie over de ontwikkeling van West-Suriname verder uit te werken. Hij schrijft het driedelige Nationaal Ontwikkelingsplan Suriname (1965). Uitgangspunt is de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen als basis voor de industrialisatie van Suriname. Er wordt voortgebouwd op de verworvenheden van het Welvaartsfonds en Tien Jaren Plan. Deze fase noemt hij de pre-industriële fase die duurt van 1965-1975. 

Na 1975 breekt de fase van economische zelfstandigheid aan, de zogeheten Big Push of Take Off. Met het jaar 1975 doelt Essed niet op de staatkundige onafhankelijkheid (dat kon hij op het moment van schrijven immers niet weten) maar op het einde van het tweede Vijf Jaren Plan.  Het West-Suriname project is een geïntegreerd plan, waarbij een aantal projecten in elkaar vloeien. Bauxietwinning gaat gepaard met verwerking. Daartoe wordt hydro-elektriciteit opgewekt. Voor het transport wordt een haven aangelegd. In het gebied worden landbouw en bosbouw ontwikkeld. Omdat Suriname niet genoeg geld heeft om te investeren, pleit Essed voor de joint venture strategie: samenwerking tussen buitenlandse bedrijven en de Surinaamse overheid.  

Regering-Sedney
In 1967 richt de prominente NPS-er Just Rens de Progressieve Nationale Partij op. Hij is het autoritaire gedrag van Pengel meer dan zat. Jules Sedney en Essed sluiten zich aan. Het derde kabinet-Pengel treedt aan, bestaande uit de NPS (18 zetels), Actiegroep en de SDP van David Findlay, Pengels oude politieke vijand. Een van de eerste daden van premier Pengel is het ontheffen van Essed als directeur van het Planbureau; hij wordt ter beschikking gesteld van de minister.
Het derde kabinet-Pengel komt ten val door een uitgebreide onderwijsstaking in februari 1969. Het zakenkabinet May neemt waar tot aan de verkiezing in oktober dat jaar.      

Na de verkiezingen gaan VHP (19 zetels) en het PNP-Blok (8 zetels) samen regeren. De PNP-ers rekenen op drie ministersposten, tot hun verbazing gunt Lachmon hen zes ministersposten plus het premierschap. Just Rens, die ruzie heeft met Essed, schuift Sedney naar voren als premier. Zo ontstaat de ‘regering-Lachmon zonder Lachmon’. 

Essed wordt weer minister van Opbouw en gaat voortvarend te werk. Hij zwengelt het Kabalebo-project aan. Het Planbureau pakt het West-Surinameproject weer op. Er wordt een joint venture met het Amerikaanse Reynolds Metal Corporation gesloten. Hiervoor wordt Grasshopper Aluminum Corporation, Grassalco, opgericht. Minister Essed legt de basis voor de International Bauxite Association, IBA, naar het voorbeeld van de OPEC, het samenwerkingsverband van de olieproducerende landen. De Surinamer Henri Guda wordt in 1974 de eerste Secretaris-Generaal. 

De roep om onafhankelijkheid wordt sterker in die jaren, ook vanuit Nederland wordt druk uitgeoefend. Met de VHP valt niet te praten over onafhankelijkheid. Met een vooruitziende blik geeft premier Sedney opdracht voor een advies over een referendum over de onafhankelijkheid in geval er geen duidelijke meerderheid in de Staten is. Het wetsvoorstel komt gereed, maar wordt niet behandeld in de Staten, waarschijnlijk door de vakbondsonrust in de loop van 1973.

Essed is geen voorstander van directe onafhankelijkheid. Suriname moet eerst economisch zelfstandig worden, pas dan volgt staatkundige onafhankelijkheid. Hij publiceert het 300 pagina’s Eén Volk op weg naar Zelfstandigheid. Esseds Magnum Opus is de uitkristallisatie van alles waar hij zich mee bezig heeft gehouden sinds zijn terugkeer naar Suriname.

CONS
Na de proclamatie van Ultimo ’75, haalt premier Henck Arron, leider van de regerende NPK-combinatie, Essed binnen als regeringsadviseur. Een gemengde Surinaams-Nederlandse commissie wordt ingesteld voor het opstellen van een Meerjaren Ontwikkelings Programma, MOP. Essed slaagt erin om zijn West-Suriname project veilig stellen, mede dankzij het ontwikkelingsplan zijn rapport De Mobilisatie van het Eigene. Een ruimtelijke-fysieke bijdrage aan de Integrale Planning is in feite een samenballing Esseds ontwikkelingsvisie welke hij in de voorbije decennia heeft bedacht. Na de onafhankelijkheid wordt Essed voorzitter van de Surinaamse sectie van de Commissie voor de Ontwikkeling van Suriname, CONS, een naam die hijzelf heeft bedacht.

Staatsgreep
Na de staatsgreep van 25 februari 1980 wordt het Bijzonder Gerechtshof opgericht om de corruptie onder de NPK-regering te onderzoeken. Essed wordt gearresteerd, wordt beschuldigd van het aannemen van steekpenningen van het Amerikaanse Emkay, aannemer van de spoorlijn. In totaal zal hij negen maanden vastzitten. Tot een proces komt het nooit. In het requisitoir van de aanklager staat dat er geen bewijs is dat Essed de belangen van de staat heeft geschaad.

De Wereldbank stemt in 1981 in met het financieren van het Kabalebo-project. De regering-Chin A Sen echter, die onder het Militair Gezag opereert, ‘abandoneert’ het West-Surinameplan. Over de reeds gerealiseerde spoorlijn zegt de regering dat het ‘van ergens naar nergens’ gaat. De kritiek is dat het West-Surinameplan geldverslindend is, multinationals bevoordeelt, te groot is voor Suriname, weinig werkgelegenheid oplevert en te veel tijd kost om te realiseren. De regering zet in op kleinschalige projecten die direct werkgelegenheid opleveren en op de verbetering van woon- en leefomstandigheden van Surinamers.

Rehabilitatie
In de aanloop naar de verkiezingen van 1987 zet Essed zich in voor de NPS. Zijn vriend Ramsewak Shankar (VHP) wordt president, Arron wordt vicepresident. Shankar benoemt Essed tot regeringsadviseur, het Planbureau vraagt hem om het MOP uit 1975 te actualiseren.  Ook het West-Surinameproject wordt nieuw leven ingeblazen.

Op 22 december 1988 wordt Essed dodelijk aangereden wanneer hij de kerstviering van de NPS op Grun Dyari verlaat. Onder grote publieke belangstelling en met Forrester-eer wordt deze weergaloze patriot begraven op Marius Rust Het grafschrift luidt: Heri libi te na dede, A ben feti gi Sranan.    

Het gebouw waar het Planbureau gevestigd is, heet nu het Ir. Frank Essed Gebouw. Er voor staat zijn borstbeeld. Het voetbalstadion in de wijk Flora is naar hem vernoemd. Eva Essed-Fruin verlaat Suriname in 1995. Frank noch Eva zijn ooit gedecoreerd door de Staat voor hun vele verdiensten voor Suriname.  

Krishna Salikram

Roy Khemradj – Frank Essed. De mobilisatie van het Eigene. Biografie van een Surinaams Visionair.
LM Publishers

U kunt de gehele recensie hier downloaden.


Documenten: