Droogte in Braziliaanse Amazone: 'Zonder water is er geen leven'

Gemeenschappen die afhankelijk zijn van de waterwegen van het Amazone-regenwoud zijn gestrand zonder toevoer van brandstof, voedsel of gefilterd water. Tientallen rivierdolfijnen kwamen om en spoelden aan op de kust. En duizenden levenloze vissen drijven op het wateroppervlak.

Dit zijn nog maar de eerste grimmige visioenen van extreme droogte die over het Braziliaanse Amazonegebied raast. De historisch lage waterstanden hebben honderdduizenden mensen en wilde dieren getroffen, en nu deskundigen voorspellen dat de droogte tot begin 2024 kan aanhouden, zullen de problemen alleen maar groter worden.

Raimundo Silva do Carmo (67) verdient de kost als visser, maar heeft tegenwoordig moeite om simpelweg water te vinden. Net als de meeste plattelandsbewoners in het Braziliaanse Amazonegebied, haalt Carmo doorgaans onbehandeld water uit de overvloedige waterwegen van het bioom. Donderdagochtend maakte hij zijn vierde reis van de dag om een plastic emmer te vullen uit een put die in de gebarsten bodem van het Puraquequara-meer was gegraven, net ten oosten van de hoofdstad van de deelstaat Amazonas, Manaus.

"Het is vreselijk werk, vooral als de zon heet is", vertelde Do Carmo aan The Associated Press. "We gebruiken het water om te drinken, te baden en te koken. Zonder water is er geen leven."

Joaquim Mendes da Silva, een 73-jarige scheepstimmerman die al 43 jaar aan hetzelfde meer woont, zei dat deze droogte de ergste is die hij zich kan herinneren. Kinderen uit de omgeving gingen een maand geleden niet meer naar school omdat het onmogelijk werd om daar via de rivier te komen.

Volgens CEMADEN, het Braziliaanse rampenwaarschuwingscentrum, registreerden acht Braziliaanse deelstaten de laagste regenval in de periode van juli tot september in meer dan 40 jaar. De droogte heeft de meeste grote rivieren in de Amazone getroffen, het grootste stroomgebied ter wereld, dat 20% van het zoete water op aarde voor zijn rekening neemt.

En vrijdag hadden 42 van de 62 gemeenten in Amazonas de noodtoestand uitgeroepen. Tot nu toe zijn ongeveer 250.000 mensen getroffen door de droogte, en volgens de civiele beschermingsautoriteit van de staat kan dat aantal tegen het einde van het jaar verdubbelen.

In het Auati-Parana Extractive Reserve, ongeveer 700 kilometer ten westen van het Puraquequara-meer, worstelen ruim 300 rivierfamilies met het verkrijgen van voedsel en andere benodigdheden. Alleen kleine kano's met een beperkte lading kunnen de reis naar de dichtstbijzijnde stad aan, en het kiezen van een route door ondiep water heeft de reistijd van negen naar veertien uur gebracht. Bovendien zijn er kanalen naar de meren waar ze vissen op pirarucu, de grootste vis van het Amazonegebied en hun primaire bron van inkomsten zijn opgedroogd, en het vervoeren van vissen van wel 200 kilo langs de paden zou een enorme last zijn.

"We lopen het risico dat we vis vangen in het meer en dat deze bedorven aankomt. Er is dus geen manier voor ons om te vissen", zegt Edvaldo de Lira, voorzitter van de plaatselijke vereniging.

Droge perioden maken deel uit van het cyclische weerpatroon van de Amazone, met lichtere regenval van mei tot oktober voor het grootste deel van het regenwoud. Die toch al lage regenval wordt dit jaar nog verder verminderd door twee klimaatverschijnselen: El Niño – de natuurlijke opwarming van het oppervlaktewater in de Equatoriale Stille Oceaan – en de opwarming van de noordelijke tropische wateren van de Atlantische Oceaan, zegt Ana Paula Cunha, een CEMADEN-onderzoeker.

De opwarming van de aarde, veroorzaakt door de verbranding van fossiele brandstoffen, is de achtergrond van deze geïntensiveerde verschijnselen. Stijgende temperaturen vergroten de kans op extreem weer, hoewel het toeschrijven van specifieke gebeurtenissen aan klimaatverandering complex is en diepgaand onderzoek vereist. Maar nu de temperatuur op aarde blijft stijgen en de gevolgen van de klimaatverandering ernstiger worden, kunnen de droogte en de verwoestende gevolgen ervan een glimp van een sombere toekomst bieden, zeggen experts.

De gemiddelde temperatuur op aarde steeg in september naar een record. Verpletterende hittegolven hebben de afgelopen maanden grote delen van Brazilië overspoeld, ook al was het winter. In de zuidelijke deelstaat Rio Grande do Sul kwamen bij verwoestende overstromingen tientallen mensen om het leven.

Droogtes komen vaker voor in de Madeira-rivier in de Amazone, waarvan het stroomgebied zich ongeveer 3.000 kilometer uitstrekt van Bolivia tot Brazilië, waarbij vier van de vijf laagste rivierstanden de afgelopen vier jaar zijn geregistreerd, zegt Marcus Suassuna Santos, een onderzoeker bij de Geological Survey of Brazil.

Het niveau van Madeira in Porto Velho is het laagste sinds de metingen in 1967 begonnen. In de buurt werd de op drie na grootste hydro-elektrische dam van Brazilië, de Santo Antonio-centrale, deze week stilgelegd vanwege gebrek aan water. Het is de eerste keer dat dit gebeurt sinds de opening in 2012.

Verder naar het noorden, in het stroomgebied van de Negro-rivier, is een ander patroon ontstaan. De belangrijkste zijrivier van de Amazone heeft de afgelopen elf jaar zeven van de grootste overstromingen gekend, waarvan de ergste in 2021. Maar ook de Negro-rivier is dit jaar op weg naar het laagste waterpeil ooit.

"We leven al in een scenario van een veranderd klimaat dat schommelt tussen extreme gebeurtenissen, zoals droogte of zware regenval. Dit heeft zeer ernstige gevolgen, niet alleen voor het milieu, maar ook voor mensen en de economie", zegt Ane Alencar, wetenschappelijk directeur van het Amazon Environmental Research Institute, of IPAM, een non-profitorganisatie. "Ik denk dat de kans zeer groot is dat wat we nu beleven, de oscillatie, het nieuwe normaal is", voegde Alencar eraan toe.

De Braziliaanse regering heeft een taskforce opgericht om de reactie te coördineren. Ministers van de regering van president Luiz Inácio Lula da Silva bezochten dinsdag Manaus. Vicepresident Geraldo Alckmin beloofde voedsel, drinkwater en brandstof aan geïsoleerde gemeenschappen, en zei dat de betalingen van het Bolsa Familia-welzijnsprogramma vooraf zouden worden gedaan. Er wordt gewerkt aan baggerwerken op stukken van twee rivieren – Solimoes en Madeira – om de bevaarbaarheid te verbeteren.

Hitte, samen met de dalende rivieren, zou vermoedelijk de oorzaak zijn van de dood van meer dan 140 dolfijnen in het Tefemeer, ongeveer 480 kilometer ten oosten van Manaus. De dood van de rivierdolfijnen haalde in Brazilië en daarbuiten de krantenkoppen, samen met beelden van gieren die hun gestrande karkassen plukten. Overmatige hitte kan orgaanfalen hebben veroorzaakt, zegt Ayan Fleischmann, hydroloog bij het Mamiraua Sustainable Development Institute.

Een andere hypothese zijn bacteriën, waarbij abnormaal warm water werkt als een extra stressfactor.

"Het is een ongekende tragedie. Hier in de regio had niemand ooit zoiets gezien", aldus Fleischmann. "Het was een schok voor iedereen."

Volgens het National Institute for Space Research zal de neerslag naar verwachting tot het einde van het jaar onder het gemiddelde blijven. De gevolgen van de droogte strekken zich nu al uit tot buiten de waterwegen van de Amazone, tot in het regenwoud.

Bosgebieden langs de rivieroevers verzamelen een dikke laag bladafval, waardoor ze bijzonder vatbaar zijn voor natuurbranden, zegt Flávia Costa, onderzoeker bij het National Institute of Amazonian Research.

In de deelstaat Amazonas werden alleen al in september bijna 7.000 branden gemeld, het op één na hoogste cijfer voor de maand sinds het begin van de satellietmonitoring in 1998.

De resulterende rook verstikt de ruim twee miljoen inwoners van Manaus, die ook last hebben van zinderende hitte. Afgelopen zondag registreerde de stad de hoogste temperatuur sinds de reguliere metingen in 1910 begonnen.

De toegenomen frequentie van extreme weersomstandigheden vergroot de behoefte aan coördinatie tussen de federale, regionale en gemeentelijke overheden om een systeem van waarschuwingen voor te bereiden en te creëren om de gevolgen te verzachten.

'Van nu af aan', zei Alencar, 'zal het alleen maar erger worden.'