Het negatieve ideaalbeeld van slavernij is de Hollandse slavenhouder die ongelooflijk wreed was, hoewel er ook slavenhouders waren die hun slaven goed behandelden. Wat verwaarloosd wordt, is de rol van de Afrikaanse slavenhandelaren in het slavernijproces. Maar een beknopt en helder citaat van Wikipedia laat hier geen twijfel over: “In Afrika werden de slaven aangeboden door lokale zwarte leiders die onder meer slaven maakten in verschillende oorlogen. In plaats van deze slaven zich dood te laten werken, ceremonieel te doden of aan Arabische handelaren te verkopen zoals voorheen, bleek het lucratiever om hen aan de Europeanen te verkopen”.

In ruil voor hun slaven kregen de Afrikaanse slavenhandelaren Europese goederen, inclusief wapens. Hierdoor konden ze meer Afrikanen gevangennemen en verkopen. Dit creëerde op grote schaal een bloeiende mensenhandel. In Afrika was er niet genoeg werk voor de slaven om geld met ze te verdienen. Dus werden ze verkocht aan de Europeanen. En zo werd de verkoop van slaven Afrika’s grootste exportproduct. Voor zover bekend heeft geen zwarte Afrikaanse leider zich hiertegen verzet.

De slaven vormden een diverse groep, voornamelijk krijgsgevangenen, maar ook ontvoerde personen, door familie als slaaf verkochte personen en veroordeelde criminelen. De Europese slavenhandelaar was niet geïnteresseerd in de herkomst van de slaven, zolang ze maar binnen bleven stromen. Afrikanen konden hun slaven alleen over land vervoeren. Het transport overzee moesten ze overlaten aan de zeevarende Europeanen. En die propten zoveel mogelijk slaven in hun boten om de transportkosten laag te houden voor de overzeese reis, 6.000 kilometer verderop. Het kon de Afrikaanse verkopers blijkbaar niet schelen dat velen daarbij stierven, misschien omdat de verkoop van de slaven voor transport overzee werd gezien als deel van hun straf. De Europese kopers daarentegen hadden er belang bij hun ‘koopwaar’ levend af te leveren.

Er is weinig bekend over de Afrikaanse slavenhandel, omdat er geen papierspoor is achtergelaten. Afrikanen hielden geen schriftelijke gegevens bij. Wat bekend is over de Afrikaanse slavenhandel is wat de Europeanen op papier hebben gezet, zoals deze getuigenis van een Nederlandse opperkoopman in Ghana: ‘De opkopers [van slaven] trekken soms wel driehonderd kilometer het land in, waar zij alle markten afgaan, want U moet weten dat ze hier mensenmarkten hebben, zoals bij ons met beesten het geval is.’ De Europeanen hielden wel uitgebreide gegevens bij van hun slavenhandel. Alles werd geteld, gecontroleerd en geregistreerd, zodat de archieven opzwollen. De achtergelaten documenten en afbeeldingen zijn gemakkelijk toegankelijk. Daarom weten we bijna alles van de Europese kant van de slavenhandel, maar blijft de Afrikaanse kant wat duister.

Slavernij was onvrijwillig. Hoe vrijwillig was contractarbeid? De meeste contractarbeiders waren arm en onwetend en konden lezen noch schrijven, maar ze tekenden wel een contract en zijn ‘vrijwillig’ duizenden kilometers overzee vervoerd voor zwaar veldwerk. Anderen “zijn ontvoerd, bedwelmd en onderbewust geronseld” (Wikipedia). Mijn overgrootvader werd als 14-jarige jongen op weg naar huis samen met zijn zus en haar baby aangesproken en meegelokt door een paar goedgeklede aardige mannen. Voordat ze het wisten zaten ze op een boot die begon te varen. De zus stierf aan verdriet en zeeziekte en werd in de Indische Oceaan gegooid. Hij belandde in Brits-Guyana. Zijn dramatische verhaal werd uiteindelijk een succesverhaal. Maar dit terzijde.

In tegenstelling tot slavernij bood contractarbeid een nieuwe toekomst voor de contractarbeiders. Terwijl de slaaf in Afrika geketend was, was de contractarbeider in India vrij. De nieuwe wereld van de contractarbeiders leek op hun oude wereld, maar zonder het discriminerende kastenstelsel. Ze waren gewend aan landbouw omdat ze uit een landbouwcultuur kwamen. Ze waren ook gewend aan koloniaal gezag. Nieuw was de confrontatie met de voormalige slaven en hun heel andere gewoonten.

Het is goed om de misdadige slavernij te haten en excuses te eisen en te krijgen. Als de excuses goed zijn, heeft het een genezend effect. Maar absurde herstelbetalingen eisen, lijkt op emotionele chantage. Voor sommigen is slavernij zo’n gekoesterd onderdeel van hun identiteit geworden, dat ze niet kunnen doorgaan zonder excuses en herstelbetalingen. Het is een slachtofferidentiteit, waarmee je niet vooruitkomt. Met contractarbeid, natuurlijk niet vergelijkbaar met slavernij, is het anders. Voor contractarbeiders bood de langeafstandsreis uiteindelijk nieuwe kansen en verlossing.