Column: Excuses voor de Zwarte Holocaust

Afgelopen zaterdag nam ik deel aan een drukbezochte bijeenkomst van de mannengroep Gideon in samenwerking met de vrouwengroep Tirsa van de Evangelische Broedergemeente in Utrecht. Het thema was Decolonizing the Mind.

De EBG heeft het voortouw genomen in de religieuze gemeenschap in het dossier van het slavernijverleden. De andere gemeenschappen moeten nog volgen.
Het onderwerp 'excuses van Nederland' kwam ook aan de orde. De voorzitter van stadsdeel Amsterdam Zuid-Oost Tjeerd Herrema heeft de moedige stap genomen om te pleiten voor een beschaafde stap van de Nederlandse regering: op 1 juli zou bij monde van de nieuwe koning Willem III Nederland zijn excuses moeten aanbieden voor de misdaad tegen de menselijkheid van slavernij. Volgens Herrema mag “de angst voor financiële gevolgen niet leidend zijn in de erkenning van het Nederlandse aandeel in de slavernij.” Die angst zou één van de redenen zijn waarom de Nederlandse regering weigert om stappen te zetten op de weg naar een beschaafde aanpak van de Zwarte Holocaust.

Amsterdam toont met Herrema aan dat zij de vaandeldrager is van een beschaafd deel van de natie. Amsterdam is ook de enige gemeente waar een wethouder (Andree van Es) openlijk het racistische karakter van het Sinterklaasfeest heeft bekritiseerd. Amsterdam is de enige gemeente die 750.000 euro beschikbaar stelt voor activiteiten in het kader van 150 jaar onbeschaafde afschaffing van slavernij. Ter vergelijking: Den Haag stelt 15.000 euro beschikbaar voor 140 jaar Hindostaanse immigratie. De Haagse Wethouder Norder van Integratie kan in de leer bij Amsterdam.

De laatste decennia is er internationaal veel beweging op het terrein van historische misdaden. In 1988 boden de Amerikaanse en de Canadese regering excuses en compensatie aan de nakomelingen van Japanners die in 1942 waren geïnterneerd in die landen. Sinds dat jaar hebben verschillende landen soortgelijke excuses aangeboden aan slachtoffers van historisch onrecht: Japan voor de Tweede wereldoorlog, Engeland voor de confiscatie van eigendommen van de Maori’s in Nieuw Zeeland, F.W. de Klerk voor apartheid in Zuid Afrika, de Amerikaanse regering voor de slachtoffers van het Tuskegee project waarbij zwarte mensen bij wijze van experiment bewust niet behandeld werden voor syfilis om het verloop van de ziekte te kunnen bestuderen, Australië voor de behandeling van de aboriginals etc.

M.b.t. tot het slavernijverleden heeft het Franse parlement op 10 mei 2001 de Taubira wet aangenomen (genoemd naar het parlementslid Christiane Taubira uit Frans Guyana) waarin de trans-Atlantische mensenhandel en slavernij erkend werden als een misdaad tegen de menselijkheid. Die stap werd later teniet gedaan in 2005 toen het Franse parlement met een conservatieve meerderheid een wet aannam waarin middelbare scholen verplicht werden gesteld om ook de “positieve kanten van het kolonialisme” te belichten.

In september 2001 bood minister Rogier van Boxtel namens het kabinet tijdens de Wereld Anti-Racisme Conferentie in Durban excuses aan voor het slavernijverleden: This World Conference in Durban is in our view a necessary monument to state to all people that racism and discrimination must be eradicated. But we can only be credible if we recognize the great injustice of the past. We express our deep remorse about the enslavement and slave trade that took place. But an expression of remorse as such is not enough and cannot be used as an excuse for not taking any action in the present. It is important to take structural measures that have effects for the descendants of former slaves and next generations [...] Next year the Netherlands will unveil its national slavery monument, a symbol of national remembrance, in Amsterdam, our national capital. This monument is created in close cooperation with the descendants of former slaves. The monument as a whole will represent past, present and future. Madam, Excellencies, besides the unveiling of a monument we will also create a center of expertise on slave history, as a dynamic slavery monument. Together with better education, these centres form a path for the youth to more understanding and tolerance.
Waarom zou je nu excuses vragen als de Nederlandse regering dat al in 2001 heeft gedaan? Net als in Frankrijk is enkele jaren later de excuses teniet gedaan door de opheffing van NiNsee.

Mijn standpunt is dat (nazaten van) slachtoffers niet moeten vragen om excuses, maar moeten stellen dat de (nazaten van) daders een keuze hebben en die ook duidelijk formuleren: het is aan u om te bepalen of u het beschavingsniveau heeft bereikt waarop u erkent dat Nederland zich heeft schuldig gemaakt aan een misdaad tegen de menselijkheid. Bent u nog niet zo ver op de ladder van de menselijke beschaving, dan heb ik met u te doen, maar ik zal u niet vragen om die ladder te bekleden. Als u zover bent, dan zal ik u verwelkomen in de internationale gemeenschap van beschaafde volkeren. Tot die tijd hoop en bid ik dat u ergens de kracht zult vinden om die stap te nemen. Meer kunnen we niet doen.

Als een dader onder druk van het slachtoffer “sorry” zegt, dan heeft dat geen enkele waarde. Het komt namelijk niet van binnen, vanuit het hart.

Er is veel geschreven over excuses voor historisch onrecht. De algemene lijn is dat het hier niet gaat om woorden die uitgesproken worden, maar om daden die getoond worden.
In de internationale literatuur worden excuses gezien als een proces dat bestaat uit zes stappen:
1. Spijtbetuiging en welgemeende excuses: we bieden onze excuses aan voor historisch onrecht.
2. De openlijke erkenning van de verantwoordelijkheid van de daders: het is onze fout geweest; wij waren er verantwoordelijk voor.
3. De openlijke erkenning dat het om historisch onrecht gaat: het was inderdaad een misdaad tegen de menselijkheid zoals de Verenigde Naties in 2001 heeft vastgesteld.
4. De openlijke erkenning dat de slachtoffers schade hebben ondervonden van die misdaad: slavernij heeft mensenlevens vernietigd en heeft racisme geïnstitutionaliseerd die tot de dag van vandaag voortleeft in de Nederlandse cultuur.
5. De belofte dat men zich in de toekomst beter zal gedragen: ik zal me onthouden van acties die herinneren aan die tijd (racisme) en zal bijdragen leveren om de negatieve erfenis van slavernij te bestrijden.
6. Het aanbod om leed te compenseren: ik zal in overleg treden om een traject op te zetten voor materiële en immateriële compensatie.

Dit is de manier waarop verschillende landen de afgelopen jaren het traject van excuses voor historisch onrecht zijn opgegaan.
Nederland heeft al eerder excuses aangeboden, maar dat waren alleen maar woorden. Omdat de daden zijn uitgebleven is nu de indruk ontstaan alsof Nederland nooit excuses heeft aangeboden en het een kwestie is van de gebruikte woorden: spijt is iets anders dan excuses, etc. Maar het gaat niet om woorden, maar om daden. Het gaat niet om een statement, maar om een proces. Dus als Willem III op 1 Juli een statement uitspreekt zonder bijbehorende daden, dan zal een jaar later nog steeds de roep zijn om de daden.

Op de EBG-bijeenkomst was de vraag gesteld: moeten we niet bereid zijn om te vergeven? Mijn antwoord was: die bereidheid moeten we zeker hebben. Maar dan moeten er wel mensen zijn die vergeven willen worden. Je kunt geen vergeving geven aan mensen die niet vergeven willen worden. Maar hoe kan iemand om vergeving vragen zonder schuld te erkennen?

Sandew Hira