Irina Karamanos en de first ladies die hun eigen weg banen

De echtgenote zijn van een Latijns-Amerikaanse leider betekende vroeger dat je een zichtbare en krachtige rol speelde in de carrière van je man. Maar nu niet meer. Nu veel van de meest bevolkte landen ter wereld dit jaar naar de stembus gaan, verandert de rol van vrouwen in de politiek op veel plaatsen in rap tempo.

In Latijns-Amerika zullen alle ogen gericht zijn op Mexico; de op één na grootste democratie van de regio zou zijn eerste vrouwelijke president kunnen krijgen.

De twee belangrijkste kandidaten zijn beide vrouwen, met Claudia Sheinbaum momenteel aan kop van de race.

Maar de invloedrijke, niet-gekozen rol van de first lady verandert ook in de hele regio – niet in de laatste plaats omdat Mexico in plaats daarvan mogelijk een first man krijgt.

Het kantoor is veranderd sinds de dagen van een van 's werelds beroemdste first ladies, Eva Perón. De vrouw van de Argentijnse president was 75 jaar geleden een van de meest invloedrijke politieke stemmen in de Argentijnse geschiedenis.

De afgelopen jaren zijn vrouwen om een aantal redenen teruggekeerd naar deze rol.

Sommigen vinden het oneerlijk dat ze zo'n machtige, niet-gekozen rol moeten opeisen, terwijl anderen bezwaar maken tegen de verwachting dat ze hun eigen succesvolle carrière zullen opofferen ter wille van die van hun echtgenoot.

Een van de meest prominente figuren die de baan in twijfel trekken is Beatriz Gutiérrez Müller, de vrouw van de huidige president van Mexico, die het elitair noemde.

"We zijn allemaal vrouwen, we doen allemaal iets belangrijks", zei ze, eraan toevoegend dat er geen "tweede" vrouwen of mannen waren.

Mevrouw Gutiérrez Müller adviseerde een mede-first lady, de Chileense Irina Karamanos, nadat haar toenmalige vriend, Gabriel Boric, in 2022 op 35-jarige leeftijd de jongste president van Chili werd.

Als politiek leider en feministe moest mevrouw Karamanos een baan op zich nemen die volgens haar in strijd was met haar principes.

"Toen de campagne eindigde, begon ik uiteraard te denken: oké, wat is mijn rol?" vertelde ze vorig jaar aan de BBC.

Het presidentiële systeem in zowel Latijns-Amerika als de VS betekent dat de partner een zichtbare rol speelt in het leiderschap van het land. Dolley Madison, echtgenote van de vierde Amerikaanse president, wordt gecrediteerd voor het helpen definiëren van de rol in het begin van de 19e eeuw, lang voordat de term voor het eerst werd gebruikt.

Mevrouw Karamanos kreeg een kantoor in het presidentiële paleis, haar eigen team en zes stichtingen om leiding aan te geven. En toen begonnen haar twijfels te groeien. Ze begon met advocaten te praten, in een poging inzicht te krijgen in wat er van haar werd verwacht.

"Waarom ik? Waarom de partner van de president?" vroeg ze. "Waarom zou ze zoveel macht moeten hebben? Niemand heeft haar gekozen."

In een land dat pas zo’n dertig jaar geleden uit de militaire dictatuur tevoorschijn kwam, zei mevrouw Karamanos dat het heel ondemocratisch voelde als iemand als zij plotseling al deze macht kreeg. Maar ze nam de baan aan.

"Ik besloot dat feministische actie belangrijker was dan het feministische imago, omdat er veel kritiek kwam - dat ik als feministe niet de meest conservatieve positie in de regering zou moeten betreden", zei ze. "Maar ik dacht: als je daadwerkelijk iets wilt veranderen, moet je het van binnenuit doen."

Irina Karamanos sprak zichzelf uiteindelijk uit de baan - ze droeg de stichtingen over aan degenen waarvan zij dacht dat ze meer gekwalificeerd waren om ze te leiden, sloot het kantoor en haar team nam ontslag. In december 2022 stopte ze met werken als first lady.

Ze is niet meer bij de president, maar ze heeft in Chili een erfenis nagelaten: er zal geen ambt meer zijn voor de first lady – of gentleman – voor welke toekomstige presidentiële partner dan ook. Maar ze kreeg wat kritiek op de veranderingen die ze had aangebracht.

Ze zegt dat ze er geen spijt van heeft, omdat democratische instellingen gelegitimeerd moeten worden. "Eén manier is om alle onderdelen te herzien en sommige onderdelen niet in stand te houden, als je merkt dat ze niet zo legitiem zijn als ze verdienen."

Vrouwen als mevrouw Karamanos nemen toe waarbij steeds meer vraagtekens worden gezet bij de rol die het belang ervan heeft verminderd, zegt dr. Esperanza Palma, hoogleraar sociologie aan de Autonomous Metropolitan University in Mexico-Stad.

"De politieke participatie van vrouwen is in de meeste landen in Latijns-Amerika veel veranderd."

"Ja, er zijn nog steeds vrouwen van presidenten, maar het zijn professionele vrouwen, of feministen die progressieve waarden hebben en dus die traditionele rol niet meer spelen. De figuur van de first lady is nu een beetje belachelijk."

In Brazilië probeert ook de vrouw van president Luiz Inácio Lula da Silva, Janja, haar rol vorm te geven sinds hij in januari vorig jaar president werd. In tegenstelling tot mevrouw Karamanos stortte zij zich op de rol.

"Sinds de campagne heb ik gezegd dat ik deze rol van first lady opnieuw vorm wilde geven – de vrouw die liefdadigheidsthee organiseert en filantropische instellingen bezoekt, dat is niet mijn profiel", vertelde ze aan de BBC.

"De mijne is de rol van articulator, die praat over het overheidsbeleid. We kunnen in verschillende ruimtes zijn en met verschillende doelgroepen praten als dat nodig is."

Toen ze in haar eentje een bezoek bracht aan gemeenschappen die getroffen waren door de overstromingen in Rio Grande do Sul, beschuldigden critici haar ervan de grens te overschrijden; ze was niet gekozen, zeiden ze.

Ze was geschokt dat mensen in de 21e eeuw nog steeds ruzie maakten over wat een first lady kon doen, vertelde ze aan de BBC. "Lula geeft mij totale autonomie, zodat ik kan doen wat ik doe. Deze hiërarchie bestaat niet tussen mij en mijn man."

Voor Janja Lula da Silva gaat het om keuze. "Het gaat erom uit de gebaande paden te treden waartoe first ladies altijd gedwongen worden", zegt ze. "Het gaat erom dat ze die beperking niet heeft. Ze kan doen wat ze wil."

Voor Irina Karamanos was het aftreden van groot belang in het conservatieve Chili, een land dat gewend was aan traditie binnen zijn instellingen.

"Het is cultureel belangrijk, omdat je voortdurend een beeld geeft van een zeer traditionele, heteronormatieve rol - of een beeld reproduceert van de meest conservatieve versie van een vrouw."

Het gaat niet zonder slag of stoot; deze regio staat tenslotte bekend om zijn machisimo. Maar het afgelopen decennium is er sprake geweest van een krachtige feministische beweging waar beide vrouwen een prominent onderdeel van zijn geweest. En ze verscheuren het regelboek op heel verschillende manieren.