Paus Franciscus na tien jaar: de leercurve van een hervormer

Paus Franciscus viert de 10e verjaardag van zijn verkiezing morgen 13 maart. De periode is veel sneller dan de "twee of drie" jaren die hij ooit voor ogen had voor zijn pausdom en er zijn geen tekenen van vertraging.

Integendeel, met een agenda vol problemen en plannen en niet langer gehinderd door de schaduw van paus Benedictus XVI, heeft de 86-jarige Franciscus zich teruggetrokken uit het praten over zijn pensioen en heeft hij onlangs het pausdom beschreven als een baan voor het leven.

De eerste Latijns-Amerikaanse paus uit de geschiedenis heeft al zijn stempel gedrukt en zou in de komende jaren nog meer impact kunnen hebben. Maar tien jaar geleden was de Argentijnse jezuïet er zo van overtuigd dat hij niet tot paus zou worden gekozen, dat hij bijna de eindstemming miste toen hij buiten de Sixtijnse Kapel een praatje maakte met een medekardinaal.

"De ceremoniemeester kwam naar buiten en zei: 'Ga je naar binnen of niet?'", herinnert Francis zich in een recent interview met The Associated Press. "Ik realiseerde me achteraf dat het mijn onbewuste weerstand was om naar binnen te gaan."

Bij de volgende stemming werd hij verkozen tot de 266e paus.

Seksueel misbruik
Francis had een grote leercurve over seksueel misbruik door geestelijken, waarbij hij het probleem aanvankelijk bagatelliseerde op een manier waardoor overlevenden zich afvroegen of hij het 'snapte'. Vijf jaar na zijn pontificaat werd hij wakker geschud na een problematisch bezoek aan Chili.

Tijdens de reis ontdekte hij een ernstige discrepantie tussen wat Chileense bisschoppen hem hadden verteld over een beruchte zaak en de realiteit: honderden of duizenden Chileense gelovigen waren tientallen jaren lang verkracht en misbruikt door katholieke priesters.

"Dat was mijn bekering", zei hij tegen het AP. "Toen ging de bom af, toen zag ik hierin de corruptie van veel bisschoppen."

Franciscus heeft sindsdien een reeks maatregelen genomen om de kerkelijke hiërarchie ter verantwoording te roepen, maar de resultaten zijn gemengd. Benedictus verwijderde zo'n 800 priesters, maar Francis lijkt veel minder enthousiast om misbruikers te ontslaan, wat de weerstand binnen de hiërarchie weerspiegelt tegen pogingen om verkrachters permanent uit het priesterschap te verwijderen.

De volgende grens in de crisis heeft al de kop opgestoken: het seksueel, spiritueel en psychologisch misbruik van volwassenen door geestelijken. Franciscus is zich bewust van het probleem – een nieuwe zaak betreft een van zijn mede-jezuïeten – maar er lijkt geen wil te zijn om kordaat op te treden.

Betekenis Synoden
Wanneer de geschiedenis van het pauselijke pontificaat van Franciscus wordt geschreven, zouden er hele hoofdstukken kunnen worden gewijd aan zijn nadruk op 'synodaliteit', een term die buiten katholieke kringen weinig betekenis heeft, maar de boeken in zou kunnen gaan als een van de belangrijkste kerkbijdragen van Franciscus.

Een synode is een bijeenkomst van bisschoppen en de filosofie van Franciscus dat bisschoppen naar elkaar moeten luisteren en dat de leken zijn visie voor de katholieke kerk zijn gaan definiëren: hij wil dat het een plaats is waar de gelovigen worden verwelkomd, begeleid en gehoord.

De synodes die tijdens zijn eerste 10 jaar werden gehouden, brachten enkele van de meest significante en controversiële momenten van zijn pausdom voort.

Na te hebben geluisterd naar de benarde situatie van gescheiden katholieken tijdens een synode over het gezin in 2014-2015, opende Franciscus bijvoorbeeld de deur om gescheiden en burgerlijk hertrouwde echtparen de communie te laten ontvangen. Oproepen om getrouwde priesters toe te staan markeerden zijn synode van 2019 op de Amazone, hoewel Franciscus het idee uiteindelijk verwierp.

Zijn synode van oktober heeft geleid tot een ongekende ondervraging van de katholieke gelovigen over hun hoop voor de kerk en de problemen waarmee ze te maken hebben gehad, waarbij vrouwen eisen hebben gesteld voor grotere leiderschapsrollen, waaronder wijding.

Latijnse mis
Katholieke traditionalisten waren op hun hoede toen Franciscus voor het eerst als paus verscheen op de loggia van de Sint-Pietersbasiliek zonder de rode cape die zijn voorgangers hadden gedragen voor formele evenementen. Toch hadden ze nooit verwacht dat hij een van de kenmerkende beslissingen van Benedictus zou terugdraaien door opnieuw beperkingen op te leggen aan de oude Latijnse mis, inclusief waar en wie deze kan vieren.

Hoewel de beslissing slechts een fractie van de katholieke misbezoekers rechtstreeks trof, werd zijn hardhandig optreden tegen de Tridentijnse ritus de oproep tot wapens voor de anti-Franciscus conservatieve oppositie.

Franciscus rechtvaardigde zijn handeling door te zeggen dat het besluit van Benedictus om de viering van de oude mis te liberaliseren een bron van verdeeldheid in parochies was geworden. Maar traditionalisten vatten de hernieuwde beperkingen op als een aanval op de orthodoxie, een aanval die volgens hen in tegenspraak was met Franciscus' 'allemaal welkom'-mantra.

"In plaats van ze te integreren in het parochieleven, zal de beperking van het gebruik van parochiekerken marginaliseren en naar de periferie drijven van trouwe katholieken die alleen maar willen aanbidden", klaagde Joseph Shaw van de Britse afdeling van de Latin Mass Society.

Hoewel de vooruitzichten op korte termijn dat Franciscus zal toegeven niet geweldig zijn, hebben de traditionalisten de tijd aan hun kant, wetende dat er in een 2000 jaar oude instelling een andere paus zou kunnen komen die vriendelijker is voor de oude ritus.

Rol van vrouwen
De grappen van Francis over het 'vrouwelijke genie' hebben vrouwen lang doen ineenkrimpen. Vrouwelijke theologen zijn de 'aardbeien op de taart', zei hij ooit. Nonnen zouden geen 'oude dienstmeisjes' moeten zijn, zei hij. Europa zou geen onvruchtbare, 'grootmoeder' moeten zijn, zei hij tegen de wetgevers van de Europese Unie – een opmerking die hem een boos telefoontje opleverde van de toenmalige Duitse bondskanselier Angela Merkel.

Maar het is ook waar dat Franciscus meer heeft gedaan om vrouwen in de kerk te promoten dan enige paus vóór hem, waaronder het benoemen van verschillende vrouwen op spraakmakende posities in het Vaticaan.

Dat zegt niet veel, aangezien slechts één op de vier medewerkers van de Heilige Stoel vrouw is, geen enkele vrouw aan het hoofd staat van een dicasterie of afdeling, en Franciscus heeft de kerkelijke doctrine gehandhaafd die vrouwen het priesterschap verbiedt.

Maar de trend is er en "er is geen mogelijkheid om terug te gaan", zei María Lía Zervino, een van de eerste drie vrouwen die benoemd zijn in het Vaticaanse kantoor dat de paus helpt bij het selecteren van bisschoppen over de hele wereld.

LGBTQ
De volharding van Franciscus dat lang gemarginaliseerde LGBTQ-katholieken een welkom thuis in de kerk kunnen vinden, kan worden samengevat door twee uitspraken die zijn pausschap tot nu toe boekten: "Wie ben ik om te oordelen?" en "Homoseksueel zijn is geen misdaad."

Tussen het maken van die historische uitspraken door, maakte Franciscus meer dan welke paus dan ook voor hem het bereiken van LGBTQ-mensen een kenmerk van zijn pausdom.

Hij bedient leden van een transgendergemeenschap in Rome. Hij heeft homoparen begeleid die hun kinderen katholiek willen opvoeden. Tijdens een bezoek aan de VS in 2015 publiceerde hij een privé-ontmoeting met een homoseksuele oud-student en de partner van de man om het conservatieve verhaal te weerleggen dat hij een anti-homohuwelijk-activist had ontvangen.

"De paus herinnert de kerk eraan dat de manier waarop mensen elkaar in de sociale wereld behandelen, van veel groter moreel belang is dan wat mensen eventueel in de privacy van een slaapkamer doen", zegt Francis DeBernardo van New Ways Ministry, dat pleit voor meer acceptatie van LGBTQ-katholieken.