Het Koninkrijk der Nederlanden als volkenrechtelijk erkende onafhankelijke staat is een federale constitutionele monarchie bestaande uit vier, volgens het Statuut, gelijkwaardige landen: Aruba, Curaçao, Nederland en Sint Maarten. De koning staat aan het hoofd. Nederland heeft binnen dit staatsverband weliswaar relatief meer macht, maar niettemin het karakter van een deelstaat, zonder zetel in de Verenigde Naties.

Premier Rutte heeft gekozen voor Nederlandse deelstaat excuses, terwijl ook het Koninkrijk, dat sinds 1813 bestaat, een slavernijverleden heeft. Naar het Statuut zou de normatieve verwerking van het slavernijverleden met haar aspecten van buitenlandse betrekkingen en gevolgen voor de genoemde Caribische landen, als koninkrijksaangelegenheid moeten worden beschouwd. De keuze voor excuses met een lagere volkenrechtelijke en staatkundige status, met politieke calculatie als argument, in een zaak van fundamenteel moreel belang, is ethisch niet passend. Status ongelijkheid wordt zo bevestigd. Waarom het Koninkrijk bij de Dodenherdenking op 4 mei wel acte d'presence geeft, maar niet als het gaat om slavernijexcuses is naar het beginsel van equal concern, niet uit te leggen. Mochten er na de deelstaat excuses geen Koninkrijksexcuses volgen, dan betrof het deelstaat excuses met een punt, niet met een komma.

Rutte had in zijn toespraak in algemene zin gesteld dat 'Wij, levend in het hier en nu', niet anders kunnen dan slavernij als misdaad tegen de menselijkheid veroordelen. Wat hij echter vermeed was concreet de Nederlandse koloniale slavernij als misdaad tegen de menselijkheid kwalificeren. Koning Willem-Alexander daarentegen zei in zijn Kersttoespraak wél dat de slavernij een misdaad tegen de menselijkheid w a s. Dit substantiële verschil tussen premier en koning is illustratief voor de spanning van ambiguïteit als een uitvoerende en niet een rechtsprekende macht het strafrechtelijke oordeel velt.

Misdaad tegen de menselijkheid is een delictomschrijving ontstaan in de Processen van Neurenberg tegen nazi -kopstukken, om ook de ernstige staatsmisdrijven tegen bepaalde bevolkingsgroepen buiten oorlogstijd te kunnen vervolgen en berechten. Het was een vorm van revolutionaire rechtsschepping, omdat tegen het nulla poena beginsel in, met terugwerkende kracht de delictsomschrijving kon worden toegepast. In het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof (1998) en de Nederlandse Wet Internationale Misdrijven (2003) is het revolutionaire element geschrapt. Bij vervolging van misdaden tegen de menselijkheid geldt nu het nulla poena beginsel. Bovendien, allen die strafrechtelijk aansprakelijk zouden kunnen worden gesteld voor de misdaad van koloniale slavernij, zijn overleden. Is het hanteren van de delictsomschrijving misdaden tegen de menselijkheid dan veroordeeld tot een status van gratuite erkenning, een sentimenteel waardeoordeel zonder vorm van proces?

Erkenning zou zich niet mogen beperken tot het misdrijf van de slavernij, ook de eeuwenlange straffeloosheid moet onder ogen worden gezien. Hoewel een strafrechtelijk proces niet meer tot de mogelijkheden behoort, laat de geschiedenis andere vormen van onafhankelijke waarheidsvinding en gerechtigheid zien die tegemoet kunnen komen aan de publieke rechtsbeleving. Een Waarheids- en Verzoeningscommissie Nederlands Slavernijverleden zou aan een zinvol en gelijkwaardig proces van normatieve verwerking, waarbij alle partijen publiek gehoord kunnen worden, vorm kunnen geven. Het asymmetrische construct van excuses zonder recht, zou kunnen worden verrijkt met Koninkrijksexcuses die hand in hand gaan met het participatief proces van de Waarheids- en Verzoeningscommissie.

Naast de documentatie van de racistische misdrijven, hun normatieve duiding en een multidisciplinair onderzoek naar de gevolgen voor de slachtoffers, hun nabestaanden en gemeenschappen, kunnen de onafhankelijke, gezaghebbende en door de relevante partijen gedragen experts ook adviseren ten aanzien van ethisch noodzakelijke mogelijkheden van herstel en compensatie. Het schadevergoedingsrecht, dat uitgaat van individuen met grondrechten en van een functionerende rechtstaat, kan daarbij niet als blokkerende referentie dienen voor het wegen van leed en schade als gevolg van een eeuwenlang durende situatie waarbij niet alleen de ene mens de andere mens als handelswaar exploiteerde, maar ook de ene groep de andere. Bovendien zou ook het (koloniale) rechtssysteem dat raciale discriminatie en misdaden tegen de menselijkheid legitimeerde onderwerp moeten zijn van het kritisch ethische oog van de Waarheids- en Verzoeningscommissie Nederlands Slavernijverleden. Excuses zonder recht schieten na eeuwenlange straffeloosheid tekort als de norm is ethisch handelen.