Column: Kondratieff?

De huizencrisis in Amerika, de schuldencrisis in Europa. Alles wat de klok luidt is crisis. En je vraagt je af: wordt het nog erger? Wat kunnen we in de komende jaren nog verwachten van de economie?
Economen over de hele wereld hebben theorieën geformuleerd over de aard en oorzaken van de economische crisis. Overeenstemming is er zelden, maar de gedachtespinsels zijn daarom niet minder interessant.

Een aantal belangwekkende theorieën stamt uit de hoek van socialistische economen.

Karl Marx (1818-1883) meende dat periodieke crisissen een noodzakelijk onderdeel zijn van de ontwikkeling van de kapitalistische economie. Om de zoveel tijd loopt het systeem vast vanuit zichzelf. Daar kun je niets aan doen. Het ligt in de aard van het systeem. Hoe dan?
Stel dat we in een periode van economische groei zijn. De ondernemers investeren in de productie, bouwen nieuwe fabrieken en nemen arbeiders in dienst. Dat doet hij omdat hij verwacht dat hij grotere winsten gaat maken. Als de investeringen eenmaal op gang gekomen zijn, gaan de arbeiders hogere lonen vragen. De ondernemers komen onder druk te staan om toe te geven. Als ze dat doen, dan gaat zijn winst omlaag en gaat hij minder investeren, waardoor de economische groei weer terugloopt en een crisis onvermijdelijk is. Dus de strijd tussen arbeid en kapitaal is een van de oorzaken van periodieke crisissen. In Europa heeft men gedacht dat die strijd beheerst kon worden met een overlegmodel. Dat heeft een tijdje gewerkt in sommige landen, maar nu niet meer. Een andere oorzaak volgens Markx is concurrentie. In een vrije markteconomie concurreren ondernemers met elkaar. Die concurrentie leidt ertoe dat ze om de zoveel tijd gezamenlijk meer produceren dan de consumenten kunnen consumeren. Ze zitten dan met een overproductie en dat leidt dan weer tot een crisis en productievermindering. Dus de crisis zit in de aard van het systeem.

De Oostenrijks-Amerikaanse econoom Joseph Schumpeter (1883-1950) kwam met het idee dat innovatie de oorzaak is van een economische crisis en dat de crisis niet slecht hoeft te zijn. Er zijn regelmatig perioden in de economische ontwikkeling waarin innovatieve ondernemers nieuwe producten en diensten bedenken. Die innovatie leidt ertoe dat oude bedrijven in de problemen komen en uiteindelijk failliet gaan. Dat is niet erg, vindt Schumpeter. Om nieuwe producten en diensten te kunnen introduceren is het nodig om de oude failliet te laten gaan.
Deze gedachte noemde hij 'creative destruction'; oude niet rendabele ondernemingen moeten failliet gaan om ruimte te maken voor nieuwe innovatieve bedrijven. Iedere crisis leidt tot een nieuwe, betere economische ontwikkeling. Als we nu in een economische crisis zijn, dan betekent dat dat we de geboorte meemaken van iets beters in de toekomst. Geduld is een schone zaak, als je tegen die tijd dan nog leeft en niet failliet bent gegaan.

De mooiste theorie vind ik die van Nicolai Kondratieff (1892-1938), een briljante Russische econoom, die over een lange periode cijfers heeft verzameld over de internationale economie. En die kwam tot de verrassende ontdekking dat er niet alleen conjuncturele golven zijn in de economie, maar zogenaamde lange golven (die later naar hem zijn genoemd). Conjuncturele golven zijn toenames en afnames in de groeicijfers van de economie op termijnen van enkele jaren. De lange golven van Kondratieff hebben betrekking op perioden van ongeveer 50 jaar. Je hebt lange perioden van economische groei (25 jaar) en lange perioden van economische daling (25 jaar) net als in een sinus-golf. Binnen die lange perioden heb je ook nog kleine conjuncturele fluctuaties, maar de trend is omhoog of omlaag. Het lijkt alsof we in een dalende Kondratieff zijn.
Een van de belangrijkste oorzaken is volgens Kondratieff de technologische vernieuwing. Het gaat niet om een kleine vernieuwing, maar een vernieuwing die de hele economie raakt en nieuwe bedrijfstakken introduceert die de motor zijn achter de economische groei. De opgang wordt veroorzaakt door het ontstaan van nieuwe bedrijfstakken die veel winst maken. Als die eenmaal gevestigd zijn, verspreidt de technologie zich wel over de rest van de economie, maar door de concurrentiedruk worden de winsten lager zodat de economie in een lange periode van neergang terechtkomt totdat er zich een nieuwe technologie aandient.

Tussen 1800 en 1850 ging het om de introductie van stoommachines (eerste Kondratieff). Tussen 1850 en 1900 was het de staalindustrie (tweede Kondratieff). Tussen 1900 en 1950 was het de elektriciteit en chemische industrie (derde Kondratieff). Tussen 1950 en 1990 was de olie-industrie (vierde Kondratieff). En nu zitten we in het tijdperk van de informatietechnologie. Sterker nog we zitten nu in de neergaande golf van de vijfde Kondratieff. Welke technologische vernieuwingen kunnen we verwachten voor een vijfde golf? Als die er niet komt, dan kan de neergang wel eens langer duren dan 25 jaar.

De ellende met de Kondratieff theorie is dat je er niet veel aan kunt doen. Je moet het maar ondergaan en zoeken naar de gaten om er als individu onderuit te komen. Als samenleving kom je er niet onderuit.

Een hoopgevend element is dat zijn theorie vooral op het industriële westen betrekking had. Suriname ontspringt de dans. In het geval van de voormalige koloniën geldt een andere theorie die geformuleerd werd door Latijns-Amerikaanse economen uit de zogenaamde Dependencia-school. Die stellen dat als de banden tussen voormalige kolonie en de voormalige kolonisator doorgesneden worden, nieuwe creatieve krachten naar boven komen die onderdrukt werden door de (neo)koloniale band. De (neo)koloniale band is de last die drukt op creativiteit. Verbreek die band en je gaat een zonnige toekomst tegemoet. En dan kan je iets verrassends krijgen.

Neem het geval van Portugal en zijn vroegere kolonie in Afrika, Angola. De olie-economie van Angola groeit met 12% per jaar. Die van Portugal krimpt. Portugezen werkloze academici solliciteren nu massaal in Angola naar banen. Een ingenieur in Portugal verdient 900 euro. In Angola – waar ze ook Portugees spreken – verdienen ze vier keer meer.
Portugese politici reizen naar Angola af om te smeken voor leningen om hun schuldencrisis aan te pakken. Angolese staatsbedrijven kopen Portugese staatsbedrijven op.
Over 50 jaar zullen de kleinkinderen van de Portugezen in Angola schrijven in de trant van Cynthia McLeod: “Ik ben blij dat ik in Afrika geboren was, anders dan zat ik nu arm en werkloos in Portugal.”

Sandew Hira