De Amerikaanse burgers Siamak Namazi (achter), Emad Sharghi (l) en Morad Tahbaz (m) stappen bij aankomst op de internationale luchthaven van Doha in Doha uit een Qatari-vliegtuig. (Foto: AFP)
Vijf Amerikanen die jarenlang in Iran gevangen hebben gezeten en algemeen als gijzelaars worden beschouwd, zijn op weg naar huis, naar de Verenigde Staten. De laatste stukjes van een controversiële ruil, bemiddeld door Qatar, vielen op hun plaats toen 6 miljard dollar aan Iraanse fondsen in Zuid-Korea de banken in Doha, bereikte. Het leidde tot het vertrek van de vier mannen en een vrouw in Teheran, die ook Iraanse staatsburgers zijn, op een gecharterde vlucht naar de hoofdstad van Qatar.

Ze werden opgewacht door hoge Amerikaanse functionarissen en zijn nu op weg naar Washington.

Tot de Amerikanen behoren de 51-jarige zakenman Siamak Namazi, die bijna acht jaar in de beruchte Evin-gevangenis van Teheran heeft doorgebracht, evenals zakenman Emad Shargi (59) en milieuactivist Morad Tahbaz (67) die ook de Britse nationaliteit heeft.

De VS heeft gezegd dat zijn burgers gevangen zijn gezet op grond van ongefundeerde beschuldigingen wegens politieke machtsovername.

Bij de eerste indicatie dat er een deal was bereikt, werden ze half augustus overgebracht van Evin naar een onderduikadres in Teheran.

Vijf Iraniërs die gevangen zitten in Amerikaanse gevangenissen, voornamelijk op beschuldiging van het overtreden van Amerikaanse sancties, krijgen ook gratie als onderdeel van deze ruil. Er wordt niet verwacht dat ze allemaal naar Iran zullen terugkeren.

Ze zijn door Iran genoemd als Reza Sarhangpour, Kambiz Attar Kashani, Kaveh Lotfolah Afrasiabi, Mehrdad Moein Ansari en Amin Hasanzadeh.

"Vandaag komen vijf onschuldige Amerikanen die in Iran gevangen zaten eindelijk naar huis", zei de Amerikaanse president Joe Biden, nadat hun vliegtuig in Doha was geland. Hij zei dat ze alle vijf 'jaren van pijn, onzekerheid en lijden' hadden doorstaan.

Biden kondigde ook nieuwe Amerikaanse sancties aan tegen de voormalige Iraanse president Mahmoud Ahmadinejad en het Iraanse ministerie van inlichtingen, vanwege wat volgens hem hun betrokkenheid bij onrechtmatige detenties was.

Siamak Namazi zei in een verklaring: "Ik zou vandaag niet vrij zijn, als jullie niet allemaal hadden toegestaan dat de wereld mij vergat. Dank je uit de grond van mijn hart. Bedankt dat je mijn stem was toen ik niet voor mezelf kon spreken en dat je ervoor zorgde dat ik werd gehoord toen ik de kracht verzamelde om te schreeuwen vanachter de ondoordringbare muren van de Evin-gevangenis."

Hij prees president Biden ook, omdat hij 'een aantal ongelooflijk moeilijke beslissingen heeft genomen om ons te redden' en 'uiteindelijk de levens van Amerikaanse burgers boven de politiek heeft gesteld'.

De deal komt na maanden van indirecte gesprekken, bemiddeld door Qatar, die in februari vorig jaar begonnen.

Een bron zei dat er in Doha minstens negen gespreksrondes hebben plaatsgevonden. Hoge Qatari-functionarissen pendelden ook tussen Teheran en Washington.

"Ik denk dat er voor beide partijen een kleine winst te behalen valt", zei de in Iran geboren professor Mehran Kamrava, die nu lesgeeft aan de Georgetown Universiteit in Qatar, tegen de BBC.

"Voor Biden, op weg naar de verkiezingen, brengt hij Amerikanen naar huis en voor Iran is er de vrijlating van Iraniërs in de gevangenis in de Verenigde Staten, maar het zijn die zes miljard dollar die een grote overwinning is."

Iraanse functionarissen hebben herhaaldelijk verklaard dat zij hun geld zullen uitgeven zoals zij dat willen. Maar bronnen die bij dit proces betrokken zijn, benadrukken dat deze fondsen strikt gecontroleerd zullen worden.

"Er zal geen geld naar Iran gaan", benadrukten ze. "Alleen humanitaire transacties, waaronder voedsel, medicijnen, landbouw, betaald aan externe leveranciers, transactie voor transactie."

Bronnen vertelden de BBC dat dit geld geen deel uitmaakte van Iraanse tegoeden die door sancties waren bevroren. Het geld in Zuid-Korea, de inkomsten uit de verkoop van Iraanse olie, was beschikbaar geweest voor Teheran voor bilaterale en niet-gesanctioneerde hulp, maar werd om verschillende redenen niet uitgegeven, waaronder moeilijkheden bij het omrekenen van valuta.

Toonaangevende Amerikaanse Republikeinen hebben de deal aan de kaak gesteld als een losgeldbetaling en verlichting van de sancties. De Republikeinse voorzitter van de commissie Buitenlandse Zaken van het Huis van Afgevaardigden, Michael McCaul, hekelde de Amerikaanse regering omdat ze geld had overgemaakt naar 'de grootste staatssponsor van terrorisme ter wereld'.

De enorme opluchting dat sommige gevangenen eindelijk naar huis komen, wordt getemperd door de wetenschap dat er in de toekomst mogelijk nog meer gevangen worden genomen. Er zitten nog meer mensen met een dubbele nationaliteit achter de tralies in Teheran.

"De Iraanse regering is een regering van gijzelaars geworden", zegt Sanam Vakil, directeur van het Midden-Oosten en Noord-Afrika-programma bij Chatham House, een in Londen gevestigde denktank. "Ze hebben mensen als pionnen gebruikt, en dat maakt deel uit van hun invloed op het Westen."

Qatar hoopt dat deze zeldzame samenwerking zal helpen de vooruitgang in andere al lang bestaande geschillen te katalyseren. Dit geldt ook voor de nucleaire deal uit 2015, die door velen als dood wordt beschouwd vanwege het besluit van de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump, om zich vijf jaar geleden terug te trekken.

Hij zei dat Iran zijn strategische vijandschap met de Verenigde Staten zal blijven handhaven zolang de hoogste leider Ayatollah Ali Khamenei aan de macht blijft.

Er wordt al lang op president Biden aangedrongen om de Amerikanen naar huis te brengen.

Eerder dit jaar schreef Siamak Namazi hem vanuit een Iraanse gevangenis. Namazi, die volgens de VS ten onrechte werd vastgehouden, beschreef zichzelf als iemand die de "niet benijdenswaardige titel had van de langst vastgehouden Iraans-Amerikaanse gijzelaar in de geschiedenis".

Morad Tahbaz en zijn familie voelden zich ook boos en in de steek gelaten, nadat ze van de Britse regering de verzekering hadden gekregen dat hij vorig jaar naar Groot-Brittannië zou terugkeren, samen met twee andere Brits-Iraniërs die willekeurig werden vastgehouden, Nazanin Zaghari-Ratcliffe en Anoosheh Ashoori.