Eerste schoenenfabriek Suriname moet worden gesloopt

Op het achtererf van de Domineestraat 34 staat nog steeds de eerste schoenenfabriek van Suriname, opgericht door William ‘Bill’ Julius Bromet. Het grote gele gebouw staat er krakkemikkig bij, maar biedt onderdak aan een interessante geschiedenis. Deze fabriek moet - door de bouwvalligheid - binnenkort worden gesloopt. Met elke verwijderde plank zal een mooie visuele herinnering uit de geschiedenis verloren gaan.

Journalist en schrijfster Usha Marhé heeft tijdens het stamboomonderzoek voor haar oudste vriendin Nathalie Pengel-Wong (1934) de geschiedenis van de schoenenfabriek herontdekt. “Bill Bromet is haar oom,” geeft Marhé aan, “de broer van haar vader. Ik las in oude krantenartikelen dat in zijn fabriek in mei 1946 het honderdste paar schoenen werd gemaakt. In juni 1949 werd het 40.000e paar schoenen geproduceerd!”

Na de brand aan de Domineestraat in januari 2024, ging Marhé poolshoogte nemen om te zien hoe de straat eruit zag na het opruimen van alle puin. Ze liep ook bij de firma Bromet langs, en liet het dikke stamboomboek zien dat zij in 2022 voor Nathalie heeft gemaakt. “Een medewerker vertelde mij toen dat de fabriek nog bestond. Ik was stomverbaasd en ook zeer verrast, ik dacht dat het allang niet meer bestond. Hij bracht me naar het achtererf om het te zien. Ik kon mijn ogen gewoon niet geloven! Daar stond een belangrijk stuk geschiedenis op het erf.”

Volgens informatie uit het jubileumboek dat in 2016 door de nazaten Bromet is gepubliceerd, was Bill 7 jaar toen zijn vader in 1919 overleed. Hij was het oudste kind en kon alleen de lagere school afmaken; hij moest vanaf zijn twaalfde werken om het gezin te helpen onderhouden. Hij werkte o.a. in de Cultuurtuin, waar hij bomen plantte. Daar was hij zo trots op dat hij zijn kinderen later liet zien waar die bomen stonden. Hij werkte ook bij de firma Vervuurt, waar hij in de lederhandel terecht kwam. Dit werd de leerschool voor zijn eigen fabriek.

Op 30 mei 1936 opende hij zijn bedrijf. Het was eerst een lederhandel, waar van alles te koop was, zoals fietszadels, sloten, fietsen en binnen- en buitenbanden. Hij importeerde verschillende producten uit Brazilië, waaronder Brahma bier. Tijdens en na de Tweede Wereldoorlog was er schaarste aan allerlei goederen, ook aan schoenen. Leer had hij al, dus was hij zo slim om een schoenenfabriek op te zetten, wellicht geïnspireerd door zijn vroegere buurman en uitvinder Jan Ernst Matzeliger.

Marhé: “Mijn vriendin heeft van haar twaalfde tot vijfentwintigste jaar bij oom Bill gewoond. Hij is haar mentor en held, zij heeft heel veel van hem geleerd. Ze werkte ook in de schoenenwinkel en reisde met hem naar Brazilië om zaken te doen. Zo kwam ik over hem en deze eerste Surinaamse schoenenfabriek te weten. Firma Kersten is een grote afnemer geweest.”

Van Nathalie hoorde Marhé dat Bill Bromet laarzen aan het Nederlandse leger heeft geschonken. Daarvan is een foto in het jubileumboek te zien. Jennifer Bromet, kleindochter van Bill Bromet en huidige manager van de firma Bromet, vertelt over haar opa: “Hij was een selfmade man die heel veel in zijn korte leven heeft gedaan. Hij is maar 48 jaar geworden. Ik heb hem helaas niet gekend, hij is in 1960 overleden. Hij heeft de eerste Surinaamse schoenenfabriek opgericht, heeft veel met de voetballerij te maken gehad, produceerde parfum, deed aan import en export en maakte voetbalschoenen die bekend waren in de Caribische regio. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft hij laarzen geproduceerd en aan Nederland geschonken, voor de militairen. Na de oorlog zijn prins Bernhard en koningin Juliana naar Suriname gekomen en zijn persoonlijk aan de Domineestraat langsgekomen om hem te bedanken en een bezoek te brengen aan de schoenenfabriek.”

Marhé geeft aan dat met stamboomonderzoek zowel families als de samenleving meer te weten kunnen komen over de eigen geschiedenis en contexten van bepaalde gebeurtenissen. “Fu sabi pe yu e go, yu mu sabi pe yu komopo. Met dit verhaal kunnen we elkaar eraan herinneren dat Suriname een periode heeft gekend waarin vooral door particulieren productiebedrijven zijn opgericht, wat goed was voor de werkgelegenheid en de export.”

Jan Ernst Matzeliger
“Als motivatie voor jongeren is het heel interessant om te weten dat er in deze fabriek is gewerkt met de schoenzwikmachine die is uitgevonden door een wereldberoemde Surinamer, Jan Ernst Matzeliger. Hij heeft vlak naast het terrein gewoond waar Bill later zijn bedrijf en schoenenfabriek zou openen.”

Marhé heeft zich ook in zijn verhaal verdiept. “Hij werd in 1852 op plantage Twijfelachtig te Cottica geboren als zoon van de Afrikaanse slavin Aletta en de plantage eigenaar Ernst Carel Martzilger. Hij had daardoor ook de status van slaaf. Na enkele jaren verhuisde hij naar de Domineestraat 30, waar de zus van zijn vader woonde. Zij manumitteerde hem in 1862, hij kreeg de naam Jan Ernst Martzilger. Hij was toen tien jaar oud.”

Jan Ernst werd leerling op de koloniale scheepswerf van Paramaribo, dat we nu kennen als de Scheepvaart Maatschappij Suriname. Hij vertrok uit Suriname toen hij 19 jaar was, en werkte enkele jaren op een schip. Daarna vestigde hij zich in de Verenigde Staten. Daar veranderde hij voor het gemak zijn achternaam in Matzeliger.

Hij werkte in een schoenenfabriek en zag dat het moeilijkste deel van het werk was om de bovenkant van de schoen vast te naaien aan de zool. Dit gedeelte werd door specialisten gedaan die aan ongeveer 50 schoenen per dag konden werken, waardoor alleen rijkere mensen schoenen konden kopen. Matzeliger had aanleg voor techniek en werktuigbouw. Hij was erg slim en wilde dit probleem oplossen. Uiteindelijk lukte het hem om een schoenzwikmachine te maken, waarmee honderden schoenen in een uur konden worden gestikt. Hierdoor werd schoeisel drastisch goedkoper en betaalbaar voor een grotere groep mensen.

In 1883 kreeg hij patent op zijn uitvinding. Matzeliger heeft niet lang kunnen genieten van de revolutie die zijn schoenzwikmachine heeft veroorzaakt. Hij stierf in de Amerikaanse stad Lynn in 1889 aan tuberculose, net voor zijn 37e verjaardag. Hij wordt in de Verenigde Staten als een grote Amerikaan gezien en wordt altijd genoemd tijdens de Black Heritage Month. In Lynn is er in 1985 een brug naar hem vernoemd. De Amerikaanse posterijen gaven in september 1991 een speciale postzegel met zijn portret uit, met op de achtergrond zijn uitvinding. In Suriname is de Matzeligerstraat in Paramaribo Noord te vinden.

Marhé vertelt: “In de schoenenfabriek van Bromet is er uiteraard ook gewerkt met zijn machine. Als eerbetoon aan hem had Bill Bromet een portret van Matzeliger in zijn bedrijf hangen. Helaas is tijdens de brand in januari 2024 het historische gebouw aan de Domineestraat 30, waar hij lang bij zijn tante heeft gewoond, verloren gegaan.”

Delen van het eens zo fiere gebouw van de schoenenfabriek zijn ingestort of staan op instorten. Oude machines, telefoonapparaten, grote en kleine parfumflessen, hele oude herenschoenen, modellen van voetbalschoenen, verharde schoenzolen en hakjes zijn op verschillende plekken te zien in de openingen van het gebouw. Een deel van het dak is ingestort. Ergens tussen het puin staat de schoenzwikmachine van Jan Ernst Matzeliger. Voor de veiligheid zal Surinames eerste schoenenfabriek binnenkort worden gesloopt. Voor de schoenzwikmachine zal onderdak worden gezocht in een museum of elders.