Van opslagkosten in de haven tot geen vergunning: hoe interpretaties van uitvoeringsinstanties burgers dwingen en de scheiding der machten onder druk zetten.

In Suriname bepaalt niet zelden de uitvoerder hoe de wet “bedoeld” zou zijn. Of het nu gaat om de douane die containers vasthoudt, de Belastingdienst die ongemotiveerde aanslagen oplegt, of een ministerie dat een vergunning weigert — de burger buigt vaak noodgedwongen voor standpunten die geen basis in de wet hebben. Daarmee schuift de uitvoerende macht op naar de rol van wetgever én rechter. Precies het scenario waarvoor Montesquieu waarschuwde.

De macht van een standpunt
We horen het vaker dan ons lief is: “Dat is wat de wetgever heeft bedoeld” of “dat is wat de wetgever heeft gewild.” Uitspraken van uitvoeringsinstanties die doen vermoeden dat zij beter weten dan de wet zelf. In de praktijk zijn deze verklaringen vaak doorslaggevend. De burger kan formeel bezwaar maken of naar de rechter stappen, maar de meeste mensen doen dat niet. De obstakels zijn te groot: procedures duren jaren, de kosten zijn hoog en ondertussen loopt de schade gewoon door.

Het resultaat? Interpretaties en beleidsstandpunten krijgen in de praktijk dezelfde kracht als de wet zelf. Niet omdat het parlement ze heeft vastgesteld of omdat de rechter ze heeft bekrachtigd, maar omdat de uitvoerder ze oplegt en de burger zich er noodgedwongen bij neerlegt.

Twee willekeurige voorbeelden uit Suriname
1. Douane en inklaringen
Iedere importeur kent het: de douane die eigen interpretaties hanteert bij het beoordelen van de aangegeven waarde of het toepassen van vrijstellingen. Een container kan maanden vaststaan in de haven, omdat een ambtenaar van oordeel is dat de aangegeven waarde niet juist is. De opslagkosten lopen door, de goederen zijn onbereikbaar en de ondernemer ziet zich genoodzaakt in te stemmen met het standpunt van de douane. Juridisch zou een rechter later anders kunnen oordelen, maar tegen die tijd is de schade al geleden.

2. Vergunningverlening
Ministeries zoals Openbare Werken of Ruimtelijke Ordening werken soms met mondelinge “richtlijnen” die nergens in de wet terug te vinden zijn. Een vergunning wordt aangehouden of geweigerd, niet vanwege een duidelijke wettelijke bepaling, maar omdat dit het “beleid” zou zijn. Voor de burger of ondernemer maakt het weinig verschil: zonder vergunning staat het project stil.

Montesquieu’s waarschuwing
Montesquieu stelde al in de 18e eeuw dat vrijheid alleen mogelijk is als wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht strikt gescheiden zijn. Waar deze machten in elkaar overlopen, ontstaat willekeur.

De Surinaamse praktijk laat zien dat uitvoeringsinstanties door hun standpunten feitelijk een deel van de wetgevende macht naar zich toetrekken. De rechter komt nauwelijks in beeld, omdat procedures traag en kostbaar zijn. Zo wordt de uitvoerder tegelijk wetgever en rechter: hij bepaalt de norm én beslist in de praktijk of de burger zich daaraan moet onderwerpen. Dat is precies de situatie waarvoor Montesquieu waarschuwde.

Democratie in de schaduw
Dit roept een fundamentele vraag op: hoe democratisch is een systeem waarin uitvoeringsinstanties door middel van beleidsopvattingen feitelijk wetten kunnen “maken”? Formeel bestaan er rechtsmiddelen, maar de drempels zijn zo hoog dat ze vaak niet benut worden. Het gevolg is een sluipende verschuiving: het parlement verliest gezag, de uitvoerder wint macht en de rechter raakt buitenspel.

Naar een beter evenwicht
Hoe herstellen we dit evenwicht? Ja, hervorming is wél mogelijk, bijvoorbeeld door:

• Snelle en laagdrempelige toetsing invoeren: bezwaarprocedures die maanden of jaren duren, ondermijnen de rechtsbescherming. Vervang deze door snelle – al dan niet gedigitaliseerde – en transparante procedures.


• Parlementaire controle en transparantie: beleidsregels en interne richtlijnen van uitvoeringsinstanties moeten veel beter worden getoetst door de volksvertegenwoordiging en worden gepubliceerd.


• Bewustwording: burgers en bedrijven moeten weten dat bezwaar en beroep wel degelijk mogelijk zijn, ook al vraagt dat moed en doorzettingsvermogen.


De kern is dat de scheiding der machten niet alleen een theoretisch model is, maar een levend principe dat burgers moet beschermen tegen willekeur.

Slotbeschouwing
De macht van de uitvoerder groeit niet door formele wetten, maar door de traagheid van het systeem en de stilte van de burger. Standpunten worden daarmee feitelijk wetten. Het is een ongemakkelijke waarheid die ons dwingt opnieuw te kijken naar de verhouding tussen wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht.

De les van Montesquieu is nog steeds actueel: vrijheid vraagt om evenwicht. En dat evenwicht is alleen houdbaar als we kritisch blijven op de macht van hen die uitvoeren.

Ismaël Kalaykan