De politieke erfenis van Sutan Sjahrir

De trouwe lezers van Starnieuws weten dat ik mij af en toe graag in de geschiedenis mag verdiepen. Al eerder schreef ik over de Indonesische Onafhankelijkheid en over de nationalistische leiders Soekarno en Hatta, de “Dwi-Tunggal”. Een derde belangrijke figuur onder de vroege Indonesische nationalisten is Sutan Sjahrir. Zijn levensloop en zijn gedachtegoed zijn meer dan de moeite waard om te bestuderen voor een ieder die geïnteresseerd is in de geschiedenis van de dekolonisatie.

Sutan Sjahrir leefde van 1909 tot 1966 en was de eerste minister-president van Indonesië (1945 – 1947). Hij was een intellectueel en ook een idealist. Sjahrir was socialist (voorman van de Partai Sosialis), maar in zijn denken en doen legde hij heel sterk de nadruk op educatie en vorming, omdat in zijn ogen een nationale revolutie nooit zou kunnen slagen zonder een sterk Indonesisch kader.

Contacten in Nederland
In de jaren dertig studeerde Sjahrir enige tijd in Nederland en ontmoette daar een Nederlandse vrouw, Maria Duchateau, met wie hij later trouwde. Samen gingen ze in 1932 naar Nederlands Indië, maar de vrouw werd door de autoriteiten, die zo’n verbintenis niet zagen zitten, al snel teruggestuurd naar Nederland. Sjahrir werd in 1934, net als Hatta en Soekarno, door Nederland zonder vorm van proces opgesloten in de gevangenis en later verbannen naar een ver gelegen kamp voor politieke gevangenen, waar ze tot de komst van de Japanners in 1942 verbleven als bannelingen.

Na de oorlog zou Sjahrir hertrouwen met een Indonesische vrouw met wie hij kinderen kreeg. Net als Hatta was Sjahrir een bewonderaar van democratie en rechtsstaat en hij betreurde het dat deze in de koloniale gebieden nooit volledig waren doorgevoerd, zoals dit in Nederland gebeurd was na de grote omwenteling van 1848, het Europese revolutiejaar. Hun eigen lotgevallen en die van hun volk overtuigden Hatta en Sjahrir ervan, dat het Nederlandse koloniale systeem fascistische trekken vertoonde. Het was in hun ogen een verderfelijk systeem, waarin alles gebaseerd was op rassenonderscheid en economische uitbuiting.

Democratische nationalisten
Dit leidde tot een opvallende spagaat in hun politiek denken en handelen: Hatta en Sjahrir vochten uit alle macht tegen het kolonialisme, maar toch wilden ze het (westerse) idee van democratie en rechtsstaat trouw blijven. Daar waar Soekarno het nationalisme voorop stelde en democratie minder belangrijk vond (hij kwam al snel met zijn concept van “geleide democratie”), waren Hatta en Sjahrir democratische nationalisten, ook al wilden ze de westerse democratie niet blindelings navolgen en kwamen ze met aanpassingen, gebaseerd op de Indonesische maatschappij.

Sutan Sjahrir was in dit opzicht nog veel uitgesprokener dan Hatta. Hij stelde zelfs openlijk in zijn redevoeringen en geschriften, dat hij democratie belangrijker vond dan nationalisme. Hij pleitte ook voor begrip tussen mensen van verschillende rassen. Die standpunten werden hem bijna fataal in de woelige jaren van de Indonesische revolutie, omdat het hem in conflict bracht met ultra nationalisten, die wraak wilden nemen op Nederlanders. Zijn verzet hiertegen bracht Sjahrir vaak in gevaar en ook is hij een periode gekidnapt geweest door de ultra’s tijdens zijn premierschap.
 
Het leven van Sutan Sjahrir kent een tragisch verloop, juist omdat hij altijd opkwam voor zijn principes. De Nederlanders sloten hem op vanwege zijn nationale aspiraties (van 1934 tot 1942), in de Japanse periode moest hij onderduiken vanwege zijn verzet tegen het fascisme (1942 tot 1945), en aan het eind van zijn leven werd hij door Soekarno zonder vorm van proces opgesloten vanwege zijn kritische houding als intellectueel. Tijdens die laatste gevangenschap kreeg hij een beroerte, waardoor hij tamelijk jong is overleden in 1966.

Herwaardering na vele jaren
Van de grote drie uit de Indonesische revolutie is Sjahrir destijds misschien de minst invloedrijke geweest. Je zou kunnen zeggen dat hij zijn tijd te ver vooruit was. Daarbij moeten we ons ook de betekenis van Soekarno realiseren, al was hij misschien minder een modeldemocraat. Soekarno is in de enorme opgave geslaagd om betrekkelijk snel een eenheid te maken van een eilandenrijk zo groot als Europa, met destijds ongeveer 70 miljoen inwoners. Een eilandenrijk, dat eeuwenlang verdeeld was door een koloniale heerser.

Inmiddels is er een kentering gekomen en ook in Indonesië zelf wordt Sutan Sjahrir steeds meer gewaardeerd als 'true democrat'. Door de nadrukkelijke koppeling tussen nationalisme en democratie in zijn denken en zijn warme pleidooi voor menselijke tolerantie, past het gedachtegoed van de universele denker Sjahrir goed bij het huidige tijdperk.
Een tijdperk waarin door de ICT revolutie en door contacten via Facebook e.d., mensen over de hele wereld naar elkaar toe groeien en hun democratische idealen kunnen delen, ongeacht hun etnische afkomst of verblijfplaats. Daar zou Sutan Sjahrir zeker enthousiast over zijn geweest.

Jan Gajentaan